Vijf vragen aan... Forteiland Pampus

Hoe goed cultuurhistorie en innovatie hand in hand kunnen gaan, laat het Forteiland Pampus zien. Het eiland, Rijksmonument én UNESCO Werelderfgoed, is sinds vorig jaar met de opening van een eigen groene energiecentrale officieel een fossielvrij eiland. Ooit aangelegd in 1887, als onderdeel van de Stelling van Amsterdam, om de vaargeul Pampus te verdedigen tegen aanvallen vanuit de Zuiderzee, is het eiland altijd al off-grid geweest. Het is niet verbonden met de wal voor stroom, water of gas.

Deze historie vormde de inspiratiebron voor het huidige klimaatneutrale energiesysteem dat het eiland voorziet van al haar stroom. De nieuwe energiecentrale wekt stroom op door wind, zon, waterstof, biovergisting en thermische energie, en slaat deze op met een combinatie van groene waterstof, lithiumbatterijen, thermische opslag en warmtepompen. Met deze innovatieve technieken kan het eiland nu het hele jaar voorzien in haar eigen energie. Daarnaast heeft Pampus 600 vierkante meter aan moestuin en is men bezig om het water van het omringende IJ-meer om te zetten tot drinkwater.

1. Wie waren betrokken bij het project?

Cabo: “Dit project is echt ontstaan uit persoonlijke betrokkenheid van mensen, die het eiland wilden redden. Ook al is het een gigantisch technisch project, het is vooral ook een menselijk verhaal waarin samenwerking centraal staat. Hier op Pampus zie je echt de quadruple helix tussen ondernemers, overheid, kennisinstellingen en particulieren plaatsvinden, waar we het zo vaak met zijn allen over hebben. Dit project is mogelijk gemaakt door een enorm scala aan partners. Van financiers, educatie- en netwerkpartners, zoals de Provincie Noord-Holland, het Cultuurfonds, het Nationale Restauratiefonds en de gemeente Gooise Meren, tot leveranciers van technische oplossingen, waaronder Van Remmen UV Technology, Jotem Water Solutions, NX filtration, Circ, Grundfos, Installatiebedrijf De Groot en Rengineers. Ook hebben we zogeheten Pampus partners. Naast Port of Amsterdam, zijn dat onder meer de Rabobank, Antea Group, New Horizon, Vrije Universiteit, Het Waterlaboratorium . Eigenlijk zijn er te veel partners om op te noemen.”

2. Hoe staat het project ervoor?

“Op wat kleine kinderziektes na, is het project afgerond. De bouw van de technologie is klaar. We zijn nu onderhoudscontracten aan het afsluiten voor allerlei aparte onderdelen, om ze goed te onderhouden. Sommige originele plannen zijn tijdens het project aangepast, zoals het entreegebouw dat eerst ondergronds zou komen. Dat bleek financieel en praktisch niet haalbaar. We moesten bijvoorbeeld daarvoor veel afgraven, en dat deden we al voor de energiecentrale. Daarom hebben we besloten het bestaande paviljoen te verduurzamen. En daarmee creëren we rust voor de volgende stap: het verhaal naar buiten brengen. Ik ben blij dat het project klaar is. Het was eigenlijk een idioot project, zo bizar groot en technisch. Ik weet niet of ik het had aangedurfd vanaf het begin, maar nu het er staat wil ik erover van de daken gaan schreeuwen.

We zitten nu dan ook in een nieuwe fase, waarin we Pampus meer willen uitdragen. We willen veel meer bezoekers trekken en mensen laten zien wat hier is bereikt. Daarom ben ik gesprekken aangegaan met de verschillende partners. Bij de gemeente Gooise Meren zie ik bijvoorbeeld langzaam het besef groeien hoe bijzonder het is wat we hier op Pampus hebben. Daarnaast heb ik contact gezocht met UNESCO hoe we het meer zichtbaar kunnen maken dat we Werelderfgoed zijn. Ook zijn we aangehaakt bij de United Nations Sustainable Development Social Networks (UNSDSN), een wereldwijd netwerk van kennisinstellingen, waaronder Vrije Universiteit (VU). Ik heb een aanvraag ingediend om daar impactpartner te worden, en sinds kort mogen we onszelf zo noemen. We wachten nog op het certificaat. Verder willen we veel meer studenten naar Pampus halen als educatief en maatschappelijk platform. Ik denk dat het voor alle partners belangrijk is dat we meer bekendheid krijgen. Iedereen heeft enorm zijn nek uitgestoken. Er is veel tijd ingestoken, en er zijn enorm veel donaties gedaan. Door het wereldkundig te maken kunnen we hen zo wat teruggeven.”

3. Wat waren de grootste uitdagingen?

“Dat was natuurlijk in het begin de financiering en alle vergunningen die nodig waren. Van het feit dat we in Natura2000 gebied liggen, we allerlei niet geëxplodeerde explosieven hier hadden liggen tot het feit dat het fort een rijksmonument is. Daarom waren er ook zoveel partijen nodig. Een uitdaging was om die allemaal samen op een lijn te krijgen. Ook technisch was het natuurlijk complex, omdat we iets compleet nieuws wilden doen. Het waren allemaal leuke ideeën, maar gaat het allemaal lukken? Ook moesten we alles over water aanvoeren. Het is heel stoer dat het allemaal is gelukt.”

4. Waar zijn jullie het meest trots op als je terugkijkt op de afgelopen vijf jaar?

“Ik denk dat we vooral trots mogen zijn dat we met het realiseren van het Kolenveld, waar nu een groot zonnepanelenveld ligt met daaronder de technische ruimte, en de Bergloods. Niet alleen kunnen we Pampus hierdoor fossielvrij gebruiken, maar dit heeft ook een inpassing gekregen in het erfgoed. Daarbij versterkt de duurzaamheid het historisch profiel van het forteiland. Waar eerst struiken en woestenij waren, kunnen we nu weer vertellen over de historie van het kolenveld en is dat ook echt zichtbaar bijvoorbeeld. Natuurlijk ben ik ook trots dat we een volledig fossielvrij eiland zijn geworden, met een uniek off-grid energiesysteem. Het project heeft niet alleen duurzame impact, maar geeft Pampus ook meer betekenis als erfgoedplek. We hebben het eiland mooier en functioneler gemaakt. Het idee dat mensen hier kunnen komen en direct kunnen zien hoe je erfgoed en duurzaamheid samenbrengt, maakt me blij. We hebben iets gebouwd dat ook elders als voorbeeld kan dienen.”

5. Welke lessen willen jullie delen?

“De belangrijkste les is: neem de tijd en stem goed af met al je partners vóór je begint. We hadden op een gegeven moment te maken met deadlines vanwege Europese subsidies. Daardoor moesten we snel bouwen en keuzes maken, terwijl de prijzen door corona en de oorlog in Oekraïne omhoogschoten. Laat je niet alleen leiden door financiële druk. Zorg dat je flexibel blijft en dat je de voortgang blijft delen met alle betrokkenen. Zij hebben je immers hun vertrouwen gegeven en vaak ook geïnvesteerd.”

Toekomst

In de nabije toekomst hoopt Cabo verder dat Pampus echt een bijdrage kan leveren aan wetenschappelijk of maatschappelijk onderzoek. “Ik zou het heel mooi vinden als hier straks allemaal studenten en leerlingen van allerlei onderwijsinstellingen rondlopen, niet alleen als bezoekers, maar als actieve deelnemers aan een community waarin erfgoed, technologie en educatie samenkomen. Vanuit die community kunnen we zelf ook up-to-date blijven met onze technologie.”

Een andere wens van de directeur is om het behoud van het erfgoed meer te gaan combineren met nieuwe activiteiten. “We wekken straks energie op voor 50 huishoudens. Dan kunnen we ook meer onderdelen van het fort toegankelijk maken voor groepen. Nu zijn delen van het fort nog steeds een soort ruïne. Hoe mooi zou het zijn om die over vijf jaar te gebruiken? Denk aan groepen die hier dan kunnen verblijven. Zo hou je erfgoed levend zodat het ook in de toekomst relevant is.”