Projectartikel Schans-Buitenwacht Kampen

De omgeving van het treinstation van Kampen is van oudsher een nat gebied. De historische omgang met deze wateroverlast bood aanknopingspunten om het probleem aan te pakken. Zo kwam er een effectieve aanpak die van het gebied ook nog eens een waardige stadsentree maakt. Het historisch en hydrologisch onderzoek droeg bij aan de acceptatie voor het project.

In het gebied Schans-Buitenwacht langs de IJssel in Kampen lag in de zestiende en zeventiende eeuw een schans: een verdedigingswerk bestaande uit een vijfpuntig bolwerk met aarden wallen en een gracht. Tegenwoordig is het de aankomstplek van de trein uit Zwolle, de entree van het dorp IJsselmuiden én de historische binnenstad van Kampen. Dit verdedigingswerk is nog steeds zichtbaar als een verhoging in het landschap. Het ligt direct in het verlengde van de IJsselbrug en de IJsseldijk. 

De naam Buitenwacht verwijst naar de in 2010 afgebrande uitgaansgelegenheid op deze plek. Sindsdien lag het terrein braak. 

Ruimte voor parkeren

Voor de gemeente en voor veel inwoners, bedrijven en bezoekers is dit een belangrijke plek. Het kent een ‘hoge archeologische verwachting’ en wordt als cultuurhistorisch waardevol gezien, al heeft het geen monumentenstatus. Het is bovendien een levendige entree van de stad met veel verkeer, parkeren en wonen. Je hebt hier een prachtig uitzicht op het waterfront van de oude stad Kampen.

Zo geliefd als de plek is, zo hardnekkig waren de problemen er. Inwoners klaagden over wateroverlast: bij hevige regenval loopt het water van de brug en de verhoging direct de wijk en de huizen in. Maar ook buiten die natte periodes kampten veel kruipruimtes met wateroverlast. Ook wensten omwonenden meer groen en een mooie buitenruimte in de buurt. Ondernemers van de stad wilden juist ruimte voor voldoende parkeerplaatsen.

Ontwerpers en rioolaanleggers vonden lange tijd geen oplossing die tegemoetkwam aan alle wensen. De gemeente Kampen besloot daarop mee te doen aan de pilot van Het Oversticht samen met de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) en het Waterschap Drents Overijsselse Delta, waarbij de zoektocht naar een goede oplossing werd verbreed met cultuurhistorische kennis. Deze pilot was onderdeel van de Visie Erfgoed en Ruimte (VER) de voorloper van de Erfgoed Deal. Voor de pilot maakte tlu landschapsarchitecten samen met de gemeente een ontwerp voor Schans-Buitenwacht.

Bolwerk blijkt schans

Tijdens het vooronderzoek werd een belangrijke vondst gedaan op een pentekening van Adam Frans van der Meulen in het Rijksmuseum Amsterdam. Van der Meulen kreeg in 1672, tijdens de Franse bezetting, de opdracht om voor Lodewijk XIV alle overwonnen steden te tekenen – waaronder Kampen. Op de plaats van de huidige wateroverlast lag niet het altijd gedachte stenen verdedigingsbolwerk, maar een aarden schans met een gracht en met links en rechts dijklichamen. Archeologisch onderzoek bevestigt deze informatie. Daarmee was een eventuele reconstructie van het bolwerk en de gracht voor waterberging van de baan.

Het gebied zelf was altijd nat en problematisch. Het ligt in een voormalige rivierarm met een bodem van veen op klei waardoor water moeizaam wegloopt. Het watersysteem had aanvankelijk geen relatie met de IJssel, maar was altijd gericht op afwatering – of het nu in de loop der eeuwen ging om sloten, weteringen naar vijvers of smalle waterloopjes.

In de zestiende eeuw werd de schans aangelegd, en kwam er een verbinding met de IJssel om de gracht altijd van voldoende water te voorzien, belangrijk voor de verdedigende functie. Ook werd een trekvaart gegraven op de plaats waar eerst een wetering lag. Toen de verdedigende functie van de schans verviel, verzandde het gebied en werd er een park aangelegd met konkelende waterpartijen en waterloopjes. In het begin van de twintigste eeuw, toen woningen en sportvoorzieningen werden gebouwd, verdween het water onder de grond, afgevoerd door een rioolbuis. Huidige bewoners kennen het gebied zonder open water, dat eeuwenlang in het DNA van het gebied had gezeten.

Acceptatie

Door de complexe opgave niet alleen vanuit de techniek en het ontwerp te benaderen, maar juist primair vanuit de locatie, de historisch gegroeide watersystemen en de gebiedsidentiteit, is een meer duurzame oplossing gevonden. In het nieuwe ontwerp wordt parkeren gekoppeld aan tijdelijke openwaterplekken, wadi’s, op de plek van de oude gracht rondom het bolwerk, naast hemelwaterriolering en drainage. De wadi’s dienen om het overtollige water bij hevige regenbuiten tijdelijk te bergen. Dit water infiltreert snel in de bodem of in het drainagesysteem.

Hoewel omwonenden daar aanvankelijk weerstand tegen hadden vanwege de veiligheid, en ondernemers omdat het misschien parkeerruimte zou kosten, maakte het historische hydrologische verhaal duidelijk dat deze oplossing hier logisch en werkzaam is. Erfgoed werd zo het kader waarbinnen het probleem is aangepakt. Inmiddels is daardoor de waterafvoer verbeterd en blijft er geen water meer onnodig achter in het gebied. De kelders blijven droog. Er zijn geen klachten meer van bewoners.

Daktuin met uitzicht

Het ontwerp van het gebied verwijst naar de historie. Een schans had vier hoge punten. Twee daarvan komen terug in het ontwerp. De eerste is een verhoogd stuk grond. Op deze ‘punt’ komen onder meer zitplekken en spelaanleidingen in de vorm van ‘kanonskogels’ (betonnen ballen). De tweede is de fietsenstalling met daarbovenop een daktuin met uitzicht op de omgeving, net als in tijden van de schans. Ook komt de vorm van de schans terug in de fietsenstalling.

De snackbar in het gebied opende in februari een nieuwe grotere horecagelegenheid. Het ontwerp voor dit pand is afgestemd op het gebied. Zo sluiten materiaalsoort en kleur aan bij de fietsenstalling en zonnecarports op de parkeerplaatsen. En het heeft veel glas, zodat er doorkijk op het gebied is.

Toen de schans zijn functie verloor, werd het gebied een park. Op oude tekeningen lopen mensen van de brug naar een lommerrijk gebied. Dat park is terug. Het verhoogt de waterbergende capaciteit – meer groen in de omgeving was de wens van omwonenden.

Complex proces

Met name voor de uitvoering van het project kreeg de gemeente ondersteuning van de Erfgoed Deal, onder meer voor de herinrichting en verfraaiing van de openbare ruimte.. De steun van de Erfgoed Deal is gebruikt om de lat voor de omgevingskwaliteit hoog te leggen en om ontwerpkracht in te zetten voor een mooie omgeving. Zo is er een beschildering op het transformatorstation aangebracht die verwijst naar de plek en de historie.

Ook het participatietraject was een belangrijke schakel in de totstandkoming van het project. Zo was er in het stationsgebouw een bezoekerscentrum gevestigd waar omwonenden konden binnenlopen en hun ideeën delen voor het gebied. Velen zien graag een verblijfsgebied, een plek om te wandelen met uitzicht op de stadsbrug en de binnenstad, even te kunnen zitten in een park tot de trein vertrekt. Die wensen zijn doorgedrongen tot in het ontwerp.

Voor het project werkte de gemeente met een ‘bouwteam’, waarin de gemeente, Het Oversticht, tlu landschapsarchitecten en aannemer NTP intensief samenwerkten. Via nieuwsbrieven en de bouwapp van NTP houdt het team de omwonenden op de hoogte van de ontwikkelingen. Door deze samenwerking is het complexe proces – met onder meer een parkeerterrein, de aanpak van wateroverlast en een groen park in de openbare ruimte – tot een goed einde gebracht: Schans-Buitenwacht is op 27 maart 2025 officieel geopend.

Deze tekst is geschreven door Ellen Beijer, projectmanager bij de gemeente Kampen voor het project Schans-Buitenwacht.