Projectartikel Leiden klimaatbestendige historische binnenstad
Vergroening grachtenstad tegen klimaatstress
Leiden wil in 2050 een klimaatbestendige stad zijn, met meer groen en een grotere biodiversiteit. Dat is een ingewikkelde puzzel in het historische centrum met zijn grote hoeveelheid functies en gebruikers. De Erfgoed Deal Leiden moet hier verandering in brengen en de weg helpen wijzen naar integrale maatregelen.
Leiden staat voor een grote uitdaging: de stad voorbereiden op klimaatverandering zonder zijn historische karakter te verliezen. Daar wordt al aan gewerkt, met name in de wijken buiten het historisch centrum, maar in de binnenstad, het economisch en toeristische hart van de regio met zijn beschermd stadsgezicht en monumenten en de vele functies en gebruikers, blijkt dit een stuk complexer. Terwijl juist dit deel van de stad, door de dichte bebouwing en de stenige inrichting van historische kades, stegen en pleinen, het meest vatbaar is voor hittestress en wateroverlast. Met de Erfgoed Deal Leiden wil gemeente Leiden hier verandering in brengen en voor zowel de openbare ruimte als in de private buitenruimte tot een integraal plan en ontwerp komen voor de Leidse grachtenstad van de toekomst.
In Leiden worden kansen gezien in het verder ontharden en vergroenen van de stad om zowel de stad toekomstbestendig te maken, als het Leids erfgoed meer zichtbaar en beleefbaar te krijgen. Het vergroenen van de publieke en private buitenruimte biedt verkoeling in de zomer en zorgt ervoor dat water beter kan wegzakken in de bodem. Bovendien draagt groen bij aan een betere biodiversiteit en verhoogt het de verblijfskwaliteit De gemeente gaat aan de slag met de vraag hoe en waar groen effectief kan worden toegevoegd om het erfgoed en de historische kwaliteiten van de stad te versterken. Dit geldt zowel voor de openbare ruimte als voor private buitenruimten. Welke soorten en vormen van groen zijn geschikt voor pleinen, straten, stegen, kades en hofjes?
Drie fases
In Leiden hebben kennis- en onderwijsinstellingen de krachten gebundeld in Leiden Kennisstad. De Erfgoed Deal Leiden sluit hierop aan, onder meer door samenwerking met de kennispartners van de gemeente. De stad is daarbij een rijke leeromgeving voor zowel de gemeente als voor Leidse onderzoekers, studenten, docenten en bewoners.
In drie fases wordt gezamenlijk antwoord gezocht op de kernvraag van de Erfgoed Deal Leiden: een onderzoeksfase, waarvan de resultaten de basis moeten bieden voor de daaropvolgende ontwerpfase. Deze ontwerpfase moet resulteren in twee ontwerptoolboxen. Eén voor de gemeente om te kunnen werken aan de openbare ruimte en een tweede voor bewoners, ondernemers en grond- en vastgoedeigenaren voor de private buitenruimte (zoals privétuinen). Parallel aan deze twee fases loopt de uitvoeringsfase, met een drietal grote projecten waarin de toolboxen worden getest voor de verschillende ruimtelijke situaties. Daarmee verloopt de Erfgoed Deal Leiden via de werkwijze van learning by doing, waarbij langzaam wordt overgaan op een nieuwe manier van werken met ontwerptoolboxen.
Door historische waarden en toekomstgerichte oplossingen te combineren, laat Leiden zien dat erfgoed en klimaatadaptatie hand in hand kunnen gaan. Met de Erfgoed Deal bouwt de stad niet alleen aan een groener en duurzamer Leiden, maar ook aan een aanpak die inspireert en toepasbaar is voor andere historische steden.
Projecten in uitvoering
Om de ontwerptoolboxen te testen en benutten, wordt er een drietal projecten aan de Leidse Erfgoed Deal verbonden:
De groene kansenkaart.
Het doel is om versteende straten, stegen en pleintjes in de openbare ruimte te vergroenen, in samenspraak met omwonenden die deze plekken vaak als tuin gebruiken. Hierdoor worden deze locaties niet alleen klimaatrobuuster, maar wordt ook de biodiversiteit versterkt en sluiten het gebruik en de beleving van de ruimte beter aan bij de wensen van de omwonenden. Voor deze plekken in de binnenstad wordt getest of de historische context kan worden ingezet als inspiratiebron voor het ontwerp. Bovendien wordt geëxperimenteerd hoe daadwerkelijk erfgoedinclusieve vergroeningsmaatregelen getroffen kunnen worden.
Het verbeteren van de kades (de gracht van de toekomst).
Doel is het herstel van de historische kades en het verbeteren van groeiplaatsen van bomen. Dit is noodzakelijk, want hoe groter en voller de bomen kunnen worden, hoe meer ze bijdragen aan de verkoeling in de binnenstad – zoals ook eeuwen geleden de Leidse vismarkt werd georganiseerd op kades waar veel bomen dicht bij elkaar stonden. Het onderzoek moet uitwijzen op welke wijze de kades erfgoedinclusief kunnen worden vergroend (denk aan het aantal bomen en de diversiteit aan soorten) als deze hersteld worden.
Agenda autoluwe binnenstad.
Om de binnenstad leefbaar te houden krijgen schone vervoersvormen en groen meer ruimte. Dit kan door het autoverkeer en het parkeren stapsgewijs te verminderen. Onderdeel van deze agenda is ook het verkeersluwer maken van het Kort Rapenburg / Prinsessekade, wat niet alleen kansen biedt voor vergroening, maar ook tot het mogelijk heropenen van een gedempte gracht, een wens van vele Leidenaren. Met de Erfgoed Deal Leiden is hier een haalbaarheidsonderzoek naar gedaan, met de vraag hoe dat, geïnspireerd door het verleden, kan met behoud en het verder uitlichten van de monumentale Gijzelaarsbank die op de brug staat.
Onderzoek en ontwerp
Een klimaatbestendige en erfgoedinclusieve Leidse binnenstad vraagt een strategie waarin kennis en wensen op het gebied van klimaatadaptatie, cultureel erfgoed, biodiversiteit en een aantrekkelijke binnenstad worden samengebracht. Dat wordt gedaan door twee ontwerptoolboxen te ontwikkelen, waarvoor bestaande kennis en expertise worden samengebracht en aanvullend onderzoek wordt gedaan. Onderzoek, naar vragen als: welke plekken in de binnenstad voldoen wel en niet aan de richtlijnen ‘klimaatadaptief bouwen en inrichten’? Of hoe kunnen de historische groene en blauwe (water) structuren en groensoorten van de stad inspireren tot ontwerpkeuzes?
Onderzoekers van het Instituut Geschiedenis van Universiteit Leiden duiken hiervoor samen de stadsarchieven in met onder anderen specialisten van Erfgoed Leiden. Daarnaast verricht Naturalis onderzoek naar de effectiviteit van verschillende groenmaatregelen voor de verkoeling van de stad en het versterken van de biodiversiteit. In de ontwerpfase gaan betrokkenen met elkaar in gesprek over hoe deze uitkomsten erfgoedinclusief kunnen worden verwerkt in de ontwerptoolboxen.
Samen sterk
Naast de samenwerking met de kennisinstellingen in de stad, betrekt Erfgoed Deal Leiden via de gemeentelijke lijn van Vitale Binnenstad ook andere stadspartners, zoals de Historische Vereniging Oud Leiden, het Waterambacht, ondernemers verenigd in Centrummanagement Leiden en inwoners en culturele instellingen van onder andere het Leidse Cultuurkwartier. Zij zijn belangrijke gesprekspartners van de gemeente in de uitvoering van de lopende projecten en straks bij de implementatie en het gebruik van de ontwerptoolboxen. Als deelproject in het kader van de Erfgoed Deal zullen ze worden betrokken in een nieuwe campagne van ‘Samen aan de Slag’ om de ontwerptoolbox voor bewoners onder de aandacht te brengen. Ook kan de subsidieregeling ‘Vitale Binnenstad’ worden uitgebreid, om bewoners en andere grond- en vastgoedeigenaren te helpen hun private buitenruimte te vergroenen.
Ook binnen de gemeente wordt intensief samengewerkt. Zo zijn ambtenaren betrokken van de afdelingen ‘ontwerp’, ‘beheer’, ‘duurzame leefomgeving’, ‘vestigingsklimaat’ en het projectbureau, evenals drie wethouders vanuit hun portefeuilles ‘Openbare Ruimte & Klimaat’, ‘Economie & Kennis’ en ‘Cultuur & Erfgoed’. Daarnaast worden de geleerde lessen gedeeld, net als de opbrengsten van de Erfgoed Deal Leiden. Hierin wordt samengewerkt met studenten van de opleiding content creator van mboRijnland, die via foto-, video- en tekstverslagen het project vanuit verschillende perspectieven in beeld zullen brengen.
Deze tekst is geschreven door Steef Löwik en Marjolein Boersma, respectievelijk manager en medewerker bij Leiden Kennisstad, betrokken bij samenwerking met kennispartners en kennisdelingsactiviteiten.