Projectartikel: Waterharmonica Noorderbos Tilburg

Ten noorden van Tilburg, in het hart van Landschap Pauwels, worden in het erfgoedproject ‘Waterharmonica Noorderbos’ verleden, heden en toekomst functioneel samengebracht. Het initiatief transformeert de historische vloeivelden, oorspronkelijk aangelegd voor het zuiveren van industrieel afvalwater uit de lokale textielindustrie, tot een modern systeem voor waterbeheer met zowel ecologische als cultuurhistorische waarde.

Met het Waterharmonica-project willen Waterschap De Dommel, de gemeente Tilburg en de provincie Noord-Brabant de historische vloeivelden van de lokale textielindustrie nieuw leven inblazen. Het project richt zich op het verbeteren van de waterkwaliteit en het ecologiseren van het effluent van de waterzuiveringsinstallatie. Hiervoor wordt bestaand erfgoed van de vloeivelden ingezet die in het begin van de twintigste eeuw zijn aangelegd door de Tilburgse textielfabrieken – waaronder bezinkbakken, een pompgemaal en de vloeivelden zelf. Door de bijdrage van de Erfgoed Deal kunnen deze erfgoedelementen opgeknapt en functioneel gemaakt worden.

Klimaatopgaven

Het erfgoed van de vloeivelden wordt ingezet om hedendaagse klimaatuitdagingen aan te gaan. Door de historische infrastructuur te integreren in moderne waterzuiveringstechnieken, verbetert niet alleen de waterkwaliteit, maar wordt ook de cultuurhistorische waarde van het gebied benadrukt en hersteld. Dit draagt bij aan de bewustwording van klimaatopgaven en het behoud van erfgoed voor toekomstige generaties. Met middelen van de Erfgoed Deal kan in dit project extra worden ingezet op het hergebruik van de historische elementen en is het mogelijk om extra ruimtelijke kwaliteit en beleving te realiseren met beplanting en interactieve routes.

Het project is bijzonder vanwege de combinatie van historische erfgoedbescherming en moderne milieutechnieken. Het benutten van het vergeten erfgoed, dat oorspronkelijk een vervuilend systeem was, voor een schone leefomgeving is een innovatieve benadering. Het project toont aan hoe het verleden kan helpen bij het vormgeven van duurzame oplossingen voor de toekomst.

Veel afvalwater

De vloeivelden, aangelegd in het begin van de twintigste eeuw, speelden een cruciale rol in de zuivering van afvalwater van de Tilburgse textielfabrieken. In de negentiende eeuw groeide Tilburg uit tot een industriestad, wat tot gevolg had dat de hoeveelheid afvalwater van de bewoners en de industrie sterk toenam. De stad had geen verbinding met grote wateren – alleen drie stroompjes, de Donge, de Zandleij en de Leij, lagen in de buurt.

De zogenaamde ‘blauwsloten’, die afvalwater vanuit de textielfabrieken afvoerden, loosden net als de riolen ongezuiverd water op deze riviertjes, die vervolgens langs en door de dorpen in de omgeving stroomden. Met name de gemeente Oisterwijk protesteerde hevig tegen deze praktijk en startte eind negentiende eeuw een rechtszaak tegen Tilburg. Om het probleem te verzachten richtte Tilburg in 1903 een vloeiveld in ten westen van de stad, op een complex woeste gronden dat De Witsie heette. Een bijkomend voordeel voor Tilburg was dat op deze wijze de woeste grond kon worden ontgonnen door de aanvoer van voedselrijk water.

De vele textielfabrieken aan de Goirkestraat loosden daarna nog ongezuiverd op de Zandleij. Om problemen met de gemeente Udenhout te voorkomen, werd ook ten noorden van Tilburg een aantal vloeivelden aangelegd, samen 140 hectare. De aanleg duurde van 1919 tot 1929. Deze vloeivelden deden tot 1972 dienst, waarna een rioolwaterzuiveringsinstallatie, de AWRI-Noord, hun taak overnam.

Natuurlijke waterzuivering

De vloeivelden zuiverden het afvalwater via bezinking en drainage. Het afvalwater uit de fabrieken werd verspreid over de velden, waar het langzaam door de bodem sijpelde. Daardoor werden verontreinigingen in het water gefilterd en afgebroken door natuurlijke processen. De bezinkbakken en drainagekanalen speelden een cruciale rol in dit systeem, waarbij het water werd gezuiverd voordat het op de rivieren werd geloosd. De fysieke restanten van dit waterzuiveringsysteem lagen tot voor kort onzichtbaar en overwoekerd door het groen in het Noorderbos verscholen.

In het project Waterharmonica Noorderbos worden de bezinkbakken opnieuw in gebruik genomen om het voormalige systeem beleefbaar te maken. De schone Leij wordt naar een idee van kunstenaar Paul de Kort aangeplant met gele en blauwe stinzen en bollen langs de aan- en afvoersloten om de waterzuiverende functie te accentueren. Het pompgemaal wordt duurzaam hersteld om het water uit de vloeivelden terug te pompen. In het Textiel Museum Tilburg en langs de wandelroute door de Waterharmonica zal een informatiefilm over de historische werking van de vloeivelden te zien zijn. Daarnaast maken een wandelroute en QR-codes bij het erfgoed de geschiedenis beleefbaar. Via excursies, symposia en nieuwberichten wordt de kennis en ervaring over deze erfgoedinclusieve aanpak gedeeld met experts en het brede publiek.

Blauwe ader van Tilburg

De Waterharmonica Noorderbos past in de bredere visie van Tilburg op waterbeheer. Tilburg heeft een rijke geschiedenis van waterbeheer, van de blauwsloten die afvalwater afvoerden tot de huidige innovatieve waterzuiveringssystemen. De stad wil water niet alleen als een noodzakelijke hulpbron zien, maar als een blauwe ader die leven en vitaliteit brengt in stedelijke en landelijke gebieden.

De Waterharmonica laat zien hoe historisch erfgoed kan worden geïntegreerd in moderne oplossingen voor waterbeheer, en hoe dit bijdraagt aan een duurzame en leefbare stad. Door de combinatie van innovatieve technieken en respect voor het verleden, wordt een voorbeeld gesteld voor andere steden die vergelijkbare uitdagingen aangaan.

Het Waterharmonica-project maakt deel uit van een groter plan voor landschapsontwikkeling in en rondom Tilburg. Dit plan omvat niet alleen waterbeheer, maar ook de integratie van landbouw, water, recreatie en natuur. Het doel is om een harmonieuze overgang te creëren tussen stedelijke en landelijke gebieden, waarbij duurzaamheid en leefbaarheid centraal staan.

Tilburg pakt deze uitdaging grootschalig aan, met projecten die variëren van de aanleg van nieuwe natuurgebieden tot de verbetering van bestaande infrastructuur. De Waterharmonica Noorderbos is een voorbeeld van hoe de stad innovatieve oplossingen implementeert en erfgoed benut om een gezonde en veerkrachtige leefomgeving te creëren.

Integrale benadering

Het project Waterharmonica dient als voorbeeld voor andere steden die te maken hebben met vergelijkbare milieuproblemen. Door de samenwerking tussen allerlei partijen – waaronder de gemeente Tilburg, waterschappen en milieuorganisaties –, worden innovatieve oplossingen voor afvalwaterzuivering en natuurontwikkeling gerealiseerd. Dit project laat zien hoe erfgoed kan worden ingezet om hedendaagse klimaatuitdagingen aan te gaan.

De samenwerking tussen Waterschap De Dommel, de gemeente Tilburg en andere partners zoals de provincie Noord-Brabant, Natuurmonumenten en het Textiel Museum is essentieel voor het succes van het project. Deze integrale benadering zorgt ervoor dat de technische benadering educatieve waarde krijgt.

Het project verbindt stad en land, verleden en toekomst, en biedt een unieke leeromgeving voor inwoners en bezoekers. Zij zullen alleen maar meer kunnen profiteren van de ecologische en cultuurhistorische waarde van het gebied die wordt versterkt door de inzet van moderne technieken en de herwaardering van vergeten erfgoed.

Olivier Keij is programmasecretaris voor de gemeente Tilburg en Waterschap De Dommel. Keij is namens beide organisaties betrokken bij diverse projecten in Landschap Pauwels.