Projectartikel Warmtetransitie Amersfoortse binnenstad

Het aardgasvrij maken van de historische binnenstad had voor de gemeente Amersfoort lang geen prioriteit. Een onderzoek in opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) bracht het onderwerp onlangs in een stroomversnelling. In het project Warmtetransitie Amersfoortse binnenstad werken gebouweigenaren, inwoners en de gemeente samen aan collectieve oplossingen voor clusters van gebouwen.

In opdracht van de RCE is eind 2023 onderzoek gedaan naar de mogelijkheden voor het aardgasvrij maken van historische centra. Voor deze ‘warmtetransitie’ zijn de binnensteden van Middelburg, Maastricht en Amersfoort onderzocht. Aanleiding voor het onderzoek was het warmtebeleid van veel gemeenten die pas voor 2040 de warmtetransitie van de historische binnenstad hebben gepland. Op die plekken is de warmtetransitie vaak complex – denk aan archeologie, intensief ruimtegebruik en monumentale waarden. Gemeenten vertrouwen als toekomstige oplossing vaak op groengas, terwijl de beschikbaarheid hiervan onzeker is.

Dit onderzoek doordrong de gemeente Amersfoort van de urgentie van het vraagstuk van warmtetransitie in haar historische binnenstad. De RCE maakt indringend duidelijk dat hoe eerder wordt nagedacht over oplossingen voor deze gebieden, hoe beter kan worden voorkomen dat warmteoplossingen elkaar in de weg gaan zitten en de monumentale waarden onder druk komen te staan.

Een andere uitkomst van het onderzoek was dat een uniforme warmteoplossing voor historische binnensteden niet de voorkeur verdient. Beter is om te kijken naar deelgebieden, zogenaamde ‘clusters’. Iedere cluster krijgt dan een maatwerkoplossing voor een duurzame warmtevoorziening. Deze clusteraanpak, een collectieve warmtevoorziening, is monumentvriendelijker dan oplossingen voor afzonderlijke monumenten, omdat die technisch minder geschikt zijn en meer effect hebben op het stadsbeeld.

Twee clusters

Als pilotgemeente in het onderzoek van de RCE zag Amersfoort kansen voor een vervolg in een Erfgoed Dealproject. Het project Warmtetransitie Amersfoortse binnenstad richt zich zowel op het maken van een clusteraanpak voor de hele Amersfoortse binnenstad via twee voorbeeldprojecten, als op het opdoen en delen van kennis en ervaring. De twee voorbeeldprojecten of clusters bevinden zich in of grenzend aan de Muurhuizen (zie kader). Het eerste cluster gebouwen – cluster Muurhuizen – is een groep van ongeveer twintig monumentale Muurhuizen aan de zuidzijde van de binnenstad. Voor het overgrote deel zijn dit woningen in particulier bezit. Het tweede cluster gebouwen – cluster Flehite – is een groep gebouwen rondom museum Flehite. Deze panden zijn in bezit van maatschappelijke organisaties, particulieren en de gemeente.

De twee clusters zijn niet toevallig gekozen. De eigenaren in het eerste cluster vroegen de gemeente al eerder om verduurzamingsadvies. In het tweede cluster was de gemeente – als eigenaar van enkele panden – al bezig met plannen voor verduurzaming.

Met de bijdrage vanuit de Erfgoed Deal wordt onder meer een gemeentelijke projectleider aangesteld om de procesbegeleiding met alle betrokkenen op zich te nemen. Voor beide clusters is een eerste technische verkenning gedaan van de mogelijkheden voor een collectieve warmteoplossing, waarbij de monumentale waarden als uitgangspunt dienen en het erfgoed onderdeel vormt van de oplossing.

Educatief element

Voor het benutten van het erfgoed zijn bij beide clusters verschillende mogelijkheden in kaart gebracht, die in de komende periode verder worden uitgewerkt. Zo wordt bij cluster Flehite gekeken naar het benutten van het grachtwater voor warmtewinning, waardoor de historische gracht een nieuwe functie krijgt. Ook wordt hier onderzocht of een oude overkluizing gebruikt kan worden om de distributie en infrastructuur tussen twee delen van het plangebied te realiseren.

In beide clusters worden de mogelijkheden onderzocht van warmtewinning onder de voor de Amersfoortse binnenstad karakteristieke hoge en steile gesloten daken. De aanleg van de techniekruimtes wordt aangegrepen om historische structuren te herstellen of ingezet als educatief element. Met de middelen vanuit de Erfgoed Deal is een collectieve warmtekoudeopslag-installatie haalbaar en kan verder worden gewerkt aan ondersteuning en participatie, juridische borging, technische innovatie en onderzoek. Tevens kunnen daarmee de resultaten zichtbaar gemaakt worden, bijvoorbeeld op de plek waar rondvaartboten langskomen.

Gefaseerd uitvoeren

Na de toekenning van de Erfgoed Deal in september 2024 kreeg de aanpak van het cluster Muurhuizen als eerste verder vorm. De gemeente riep een integrale projectgroep in het leven, met onder meer adviseurs van de teams Energietransitie en Monumentenzorg. Projectmanager warmtetransitie Marianne Nevens en adviseur Monumentenzorg Stephanie de Bonth vertellen over de laatste stand van zaken. Nevens: ‘Uit gesprekken met de eigenaren en bewoners werd duidelijk dat zij naast de warmtetransitie ook worstelden met het isolatievraagstuk. We hebben dat nu ook in het proces meegenomen.’ Hoewel het geen onderdeel vormt van het Erfgoed Deal-project is de uiteindelijke warmtevraag van invloed op de meest geschikte warmteoplossing.

Een architect werkt per pand een plan uit dat gefaseerd kan worden uitgevoerd en dat bewoners – op een door hen gekozen moment – als vergunningaanvraag kunnen indienen. Nadat hiermee is gestart, is het streven om na de zomer een principeplan in te dienen. Gelijktijdig worden verschillende alternatieven voor aardgas verder onderzocht evenals hun consequenties – financieel, technisch, ruimtelijk, juridisch – om eigenaren en bewoners te helpen bij hun keuze. Het kiezen voor een aardgasvrije oplossing vraagt volgens Nevens een bredere focus dan alleen betaalbaarheid. ‘Alles is voorlopig duurder dan aardgas, maar als je kiest voor een alternatief heb je het wel geregeld voor de toekomst. Bovendien kan het gunstig zijn voor de waarde van een pand. En als je kiest voor een collectieve oplossing dan hoef je het niet alleen uit te zoeken en te regelen.’

Proces in plaats van project

De planning voor de uitvoering is nog onzeker en afhankelijk van de keuzes van de eigenaren – en van de wisselende samenstelling van eigenaren doordat woningen worden verkocht. Marianne Nevens vertelt dat soortgelijke projecten – vanwege de niet-vastomlijnde projectkaders – binnen de gemeente sinds kort niet meer als projecten gelden, maar als processen.

Het onderzoek door de RCE en het Erfgoed Deal-project hebben al vruchten afgeworpen met de samenwerking tussen de teams Energietransitie en Monumentenzorg, en met de prioritering van de historische binnenstad in het nieuwe warmteprogramma. Het verdere proces gaat meer opleveren volgens adviseur Stephanie de Bonth: ‘In dit project leren we over de manier van samenwerken en de resultaten die dit oplevert en ontwikkelen we een methodiek die toepasbaar is in andere delen van de stad en in andere binnensteden met een historische kern.’

Het is de bedoeling om de opgedane kennis met de stad te delen tijdens de duurzame monumentendag en met andere steden via de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit, Bestuurlijk Platform Erfgoedgemeenten en Federatie Grote Monumentengemeenten. Dat Amersfoort zijn nek uitsteekt kan op die manier ook uitstralen naar gemeenten met een vergelijkbare opgave.

Middeleeuwse stad

De historische binnenstad van Amersfoort bestaat uit twee ringen, die twee fases in de groei en versterking van de middeleeuwse stad vertegenwoordigen. De binnenste ring, de kern van de binnenstad, is het oudste. Dit gebied wordt begrensd door de singels en de Muurhuizen, een ring middeleeuwse huizen die de locatie van de eerste stadsmuur markeert. Deze transformatie van stadsmuur naar muurhuis is wereldwijd uniek. De grote tuinen aan het water kenmerken dit erfgoed, evenals de monumentale architectuur die bestaat uit gesloten kappen, forse gemetselde muren met historische vensters en monumentale interieuronderdelen.

De buitenste ring, de schil rondom de oudste kern, wordt gemarkeerd door de plantsoengordel. Deze groene structuur rondom de stad is in de negentiende eeuw op de plek van de tweede stadsmuur gerealiseerd. Kern en schil vormen sinds 1984 samen het rijksbeschermde stadsgezicht Binnenstad.

Kenmerkend voor de Amersfoortse binnenstad zijn onder andere de kleine schaal van de bebouwing, de fijnmazige verkavelingsstructuur met smalle percelen en het historische dakenlandschap met steile kappen.

Dit artikel is geschreven door Hanneke Kruidhof.