Projectartikel: Ringwalburg Burgh-Haamstede

Dit project in Zeeland is gericht op het verbinden van natuur, toerisme en maatschappelijke opgaven. De kern van het project is een beleefbaar archeologisch monument dat sterk samenhangt met het cultuurlandschap. In de integrale aanpak leidt de cultuurhistorie tot een bodem- en watergestuurde ontwikkeling.

Burgh-Haamstede is een druk toeristendorp op het Zeeuwse eiland Schouwen-Duiveland. Niet alleen is het een badplaats met vakantieparken en campings maar ook een dorp met veel cultureel erfgoed en natuurschoon. De laatste jaren is in Burgh-Haamstede het inzicht gegroeid dat het massatoerisme weliswaar veel inkomsten oplevert, maar ook te veel druk legt op de voorzieningen en ruimte van het dorp en het omliggende landschap.

Dit Erfgoed Deal-project heeft zijn basis in twee beleidsstukken. Het eerste is de Dorpsvisie (2020) waarin Burgh-Haamstede besloot zich te heroriënteren op duurzamer toerisme met jaarrond verblijf en meer fietsers en wandelaars. Volgens de visie gaat dit samen met de wens van dorpsbewoners om de maatschappelijke voorzieningen beter te borgen en het eigene te koesteren, oftewel: wat goed is voor ons werkt ook voor onze bezoekers. De kunst is dan om het eigene te formuleren met oog voor de historie en de bestaande kwaliteiten van het dorp, zonder in nostalgie te vervallen.

Rijkgeschakeerde omgeving

Het tweede is de Gebiedsaanpak Schouwen-West van de provincie Zeeland. Hierin organiseert Provincie Zeeland coalities rond concrete projecten die verbetering aanbrengen in het typische cultuurlandschap van de Scheldedelta. Het eigene van Burgh-Haamstede is sterk verbonden met het cultuurlandschap tussen duin en ingepolderde zeeklei. De strategische positie in de Scheldedelta bracht het dorp een bewogen geschiedenis: oorlog, ontginning, watersnoden en reconstructies hebben het gebied en zijn bewoners gevormd. Dit is terug te vinden in de rijkgeschakeerde omgeving. Die samenhang tussen het dynamisch landschap en het erfgoed is tevens de kernwaarde van het Unesco Geopark Schelde Delta, waar Burgh-Haamstede onderdeel van is. Het landschap staat echter onder druk door verlies van biodiversiteit, stikstofdepositie, verzilting en verdroging. 

Het project om het erfgoed van de zogeheten ‘ringwalburg’ te ontsluiten in samenhang met het versterken van de biodiversiteit en de zoetwaterretentie, is zowel onderdeel van de Dorpsvisie van Burgh-Haamstede als van de Gebiedsaanpak Schouwen-West van de provincie Zeeland.

Duinzand en zeeklei

Van al het erfgoed dat nauw is verbonden met het dynamische Scheldedelta-landschap is de ringwalburg van Burgh een van de meest zichtbare. De ringwalburg of ‘hoge burcht’ zoals hij vroeger genoemd werd, is een rond open veld waaromheen de nederzetting van Burgh zich ontwikkelde. Samen met Haamstede vormt Burgh tegenwoordig een aaneengesloten lintdorp langs de binnenduinrand van Schouwen. Ten zuiden ligt het ingepolderde getijdenlandschap van slikken en schorren uitmondend in de Oosterschelde. Ten noorden en westen van het dorpenlint bevindt zich het duingebied waar nieuw dekzand de oude duinen bedekt. Zowel de duinen als de Oosterschelde zijn Natura 2000-gebieden.

Het eerste archeologisch onderzoek aan de Hoge Burcht vond plaats in 1952. Archeoloog Wouter Braat stelde vast dat het ging om een Karolingische ringwalburg uit het einde van de negende eeuw, gebouwd als vluchtburcht om de bevolking en het vee te beschermen tegen aanvallen van Vikingen, die regelmatig vanuit de Schelde het gebied binnenvielen. De ringwalburg bestond oorspronkelijk uit een hoger gelegen rond gebied met een doorsnede van tweehonderd meter, omgeven door een wal versterkt met een houten palissade en een ondiepe gracht van vijftig meter breed. De ringwalburg ligt op de overgang van de duinen naar het kleigebied en was via een kreek (de Schelveringe) ook over water bereikbaar. Pas in de elfde en twaalfde eeuw ontstond aan de noordkant van deze plek het dorp Burgh met kerk en kerkring. Van alle vijf bekende ‘burgen’ in Zeeland is de ringwalburg van Burgh het best bewaard en het meest in zijn oorspronkelijke landschappelijke setting herkenbaar.

Ecologie en verblijfskwaliteit

De ringwalburg dankt zijn ontstaan aan zijn strategische landschappelijke ligging. Deze kwaliteit vormt ook nu het fundament voor de ontwikkeling van het ringwalburgterrein tot een schakel in het natuurnetwerk en tot een betekenisvolle plek voor bewoners en bezoekers. Door deze Erfgoed Deal krijgt de ringwalburg straks veel meer ecologische waarde en verblijfskwaliteit door het terugbrengen van het oorspronkelijke bodemprofiel met een drassige gracht en een bloemrijke akker. Het versterken van de landschappelijke kwaliteit is de basis voor de ontwikkeling van wandel- en speelroutes en het verbinden van het ringwalburgterrein met het dorp en het museum de Burghse Schoole

Drie kenmerken van de ringwalburg bepalen hoe dit archeologisch monument opnieuw een ecologische steppingstone wordt. Om te beginnen een groot open middenterrein waarin een bloemrijke akker wordt teruggebracht. Dit ronde terrein was meer dan duizend jaar als akker in gebruik. De gracht werd waarschijnlijk met de grond van de wal uitgevuld om de waardevolle droge en vruchtbare zavelgrond (zandgrond met klei) maximaal te benutten. Even naar het zuiden ligt immers natte vette klei en naar het noorden al snel droog en arm zand. Sinds 2004 mag het terrein niet meer als akker gebruikt worden om het archeologisch erfgoed te beschermen. In 2006 is bij de gedeeltelijke reconstructie van de wal een kleilaag aangebracht. Na het eerste jaar, toen er een klaprozenexplosie was, heeft het veld nooit meer gebloeid

Noordse woelmuis

Met het herstel van de cyclus van zaaien en bewerken wordt het beeld van de bloemrijke akker met zijn soortenrijkdom teruggebracht. Hierin kunnen gaande het seizoen paden en plattegronden worden uitgemaaid waarmee contouren van de vroegere woonsteden kunnen verschijnen en verdwijnen en het gebruik van het terrein voor de jaarlijkse Burghse feesten mogelijk is.

Een tweede kenmerk van de ringwalburg dat wordt aangegrepen in dit project is het weer (licht) watervoerend maken van de verdedigingsgracht. De gracht aan de oostzijde van de ringwalburg grenst aan het buitengebied van Burgh. Via de Meeldijk loopt er een groene verbinding naar Burghsluis en de inlagen (gebieden tussen zeedijk en binnendijk) langs de Oosterschelde. De voormalige gracht is al voor klein deel drassig. Dit is een leefgebied van de noordse woelmuis. Door hier de gehele gracht uit te graven, wordt hij zichtbaar als landschapselement en ontstaat een aaneengesloten drassig gebied met hoge ecologische waarde. De waterhuishouding in het gebied is sinds de reconstructie na de watersnoodramp in 1953 ingesteld op snelle afvoer met een lage waterstand in de sloten. De drassige gracht moet het zoete duinwater plaatselijk helpen vasthouden.

Het derde element is de aarden verdedigingswal, die voor een deel wordt hersteld om de oorspronkelijke vorm van een burcht voor passerende bezoekers beter herkenbaar te maken. Samen met een vlonderpad door de natte gracht ontstaat er een avontuurlijke en gevarieerde route, waar bezoekers zich van ’verdediger’ op de wal tot ‘aanvaller’ in de gracht kunnen wanen. Het pad is tevens een functionele scheiding tussen het voor mensen toegankelijke deel en rustige zones voor flora en fauna.

Werken aan verbindingen

Om de natuurlijke en culturele waarden van de ringwalburg beleefbaar te maken voor bewoners, is een open en onderzoekend proces nodig. De Erfgoed Deal maakt het mogelijk om met de combinatie van archeologisch onderzoek en participatie richting te geven aan de planuitwerking. Het museum de Burghse Schoole heeft diepe wortels in de lokale gemeenschap en kan de rol van verteller en verbinder spelen: een plek waar bewoners mee kunnen doen aan het archeologische onderzoek. Het archeologisch onderzoek dat noodzakelijk is voor de afgraving van de gracht zal daarom met name gericht zijn op de landschaps- en beplantingsgeschiedenis van de plek.

Zoals het strategisch erfgoed betaamt, reikt de impact van de ontwikkeling van de ringwalburg veel verder dan alleen het terrein zelf. De gemeente Schouwen-Duiveland, de provincie Zeeland, Staatsbosbeheer, de dorpsgemeenschap van Burgh-Haamstede en het museum de Burghse Schoole werken samen om van deze unieke historische plek een waardevolle schakel te maken in de groenblauwe verbinding tussen twee Natura 2000-gebieden en in het culturele en recreatieve netwerk van Schouwen.

Betoverende bloeiende akker

Kees de Kraker, vogelwachter en natuurkenner actief in de Natuur- en Vogelwacht Schouwen-Duiveland (NVSD) vertelt over de ringburgwal: ‘Het eeuwenlang ploegen heeft geleid tot een kalkarme teellaag. Dit bodemtype komt in Zeeland weinig voor. De akkeronkruiden die hierop voorkomen behoren vegetatiekundig bezien tot de associatie van de gele ganzenbloem. Op de zaden van de onkruiden kwamen in het voorjaar allerlei zaadetende vogels af als putters, kneutjes en opvallend veel wilde eenden. Ook insecten profiteerden van deze bloemenmassa en bijzondere planten.’ Na 2004 mocht het, om het archeologisch materiaal te beschermen, niet meer geploegd worden. ‘Er werd een laag klei aangebracht waarna nog eenmaal de akkerbloemen uitbundig bloeiden. Daarna werd het gebied onberoerd gelaten en veranderde het in monotoon grasland.’

Kees de Kraker eindigt zijn verhaal over de ringwalburg met de opmerking dat hij hoopt dat het terrein als akker met gerst of spelt in gebruik blijft. Dankzij het jaarlijkse ploegen – met paarden – blijft het betoverende beeld van de bloeiende akker in stand dat verder al lang uit het Zeeuwse landschap is verdwenen en dat ook in de tijd van de Vikingen hier geweest zal zijn.

Uit Sterna, tijdschrift van de NVSD, 2006

Dit artikel is geschreven door Catherine Visser is architect en partner bij DaF-architecten. Zij is verantwoordelijk voor het ontwerp- en herinrichtingsplan van de ringwalburg van Burgh.