Projectartikel: Pionieren in de Peel

Het zandlandschap van de Peel dreigt samen met de melkveehouderij te verdwijnen. Door gebrek aan goede alternatieven kiezen boeren en grondeigenaren voor monoculturen en kapitaalintensieve teelten. Het project Peel Natuurdorpen biedt boeren via ‘landschapsbouw’ een alternatief met een balans tussen economische productie, biodiversiteit en het behoud van erfgoed, mogelijk gemaakt door  kleinschalig wonen.

Van oorsprong is de Peel een nat en ondoordringbaar moerasland, waar natuur, cultuur en geschiedenis onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Het is een levend landschap, door de eeuwen heen mede door de mens gevormd. Kenmerkend zijn geologische processen die het landschap zijn unieke karakter geven. Zo bestaat de Peelrandbreuk uit ondoorlatend materiaal, waardoor de hoger gelegen gronden natter zijn dan het lagere gebied. Dit zeldzame verschijnsel heet ‘wijst’. Deze fenomenen, samen met de menselijke invloed op het gebied, vormen het rijke erfgoed van de Peel. Stichting Peel Natuurdorpen wil dit unieke erfgoed zichtbaar maken bij een herontwikkeling van het landschap, zodat de geschiedenis bewaard blijft én beleefbaar voor toekomstige generaties. 

Rendabel landschap

Samen met boeren, de gemeente Maashorst, de provincie Noord-Brabant, waterschap Aa en Maas en toekomstige bewoners en omwonenden werkt de stichting aan behoud en versterking van dit erfgoed. De kern van dit initiatief is landschapslandbouw: een natuurrijk cultuurlandschap, waarin natuur, landbouw, en kleinschalig wonen in balans zijn. Doel is om het gebied niet alleen ecologisch en sociaal gezond te maken, maar ook duurzaam en economisch rendabel.

In de Peel is het boerenbedrijf, vanaf de eerste ontginningen, nauw verweven met het landschap en de natuur. De boeren, hun koeien met het bijbehorende landschap, zijn daarin het levende erfgoed. Boeren krijgen een actieve rol in het herstel en behoud van het landschap, door het beoefenen van landschapslandbouw. Straks ligt hier een nieuw hersteld landschap met een mix van heggen, houtwallen, bossen, waterpartijen en kruidenrijke graslanden. In dit landschap is ruimte voor kleinschalig wonen. Hierdoor kunnen boeren actief en langdurig bijdragen aan het herstel van de biodiversiteit en het creëren van nieuwe natuur op hun grond. Boeren als hoeders van het landschap en zijn koeien als stoffeersters ervan.

Erfgoed als dynamisch element

De Peel is van oudsher een pioniersgebied, en ook nu zijn er mogelijkheden om nieuwe manieren van werken en wonen in het landschap te ontwikkelen. Een ontwikkeling waarin het historische verhaal van het landschap centraal staat. Erfgoed als dynamisch element vormt het fundament voor een duurzame en innovatieve vernieuwing van de regio. Dit project is daarmee een voorbeeld voor andere regio’s die te maken hebben met vergelijkbare opgaven.

Om deze visie te realiseren stelde Stichting Peel Natuurdorpen landschapsarchitect Peter Hermens aan, winnaar van de Eo Weijersprijs 2023. Hermens onderstreept dat de Peel een pioniersgebied is, waar mensen hun leefomgeving in harmonie met de natuur vormgaven. Het project bouwt voort op die traditie, door het landschap opnieuw te verbinden met zijn natuurlijke én culturele wortels.

Drie pijlers

Veel van het karakteristieke Peellandschap is verloren gegaan, maar het is nog niet te laat. Met deze Erfgoed Deal kan landschapsbouw – als duurzaam alternatief voor ongewenste veranderingen – verder worden ontwikkeld en opgeschaald. Door het inrichten van een ‘inspiratielocatie’ kunnen boeren, bestuurders en ambtenaren zien en beleven wat landschapslandbouw in de praktijk inhoudt. Dat is hard nodig om deze methode landelijk voet aan de grond te laten krijgen. 

De aanpak kent drie pijlers. Ten eerste het stimuleren van nieuwe natuur en interessanter landschap op landbouwgrond zonder blijvende afhankelijkheid van subsidies. Van elke hectare landbouwgrond wordt 95 procent omgevormd tot natuur, terwijl slechts vijf procent bestemd is voor kleinschalig wonen. Ten tweede zullen zowel natuur als erfgoed – meestal kostenposten – worden ingezet als basis voor extra woongenot en de aantrekkelijkheid van het gebied. Daarmee worden ze onderdeel van het verdienmodel. Dit doordat ‘klein wonen’ de economische drager is, om nieuwe natuur te kunnen ontwikkelen en duurzaam te beheren, waarbij erfgoed integraal meegenomen is. De derde pijler is de extra toename van de groen-blauwe dooradering in het gebied, zonder dat hier extra overheidsmiddelen voor nodig zijn.

Uitrollen en inspireren

Het Erfgoed Deal-project richt zich in eerste instantie op een inspiratielocatie voor landschapslandbouw in het dorp Zeeland, die wordt ontwikkeld samen met boeren, de gemeente Maashorst, de provincie Noord Brabant, waterschap Aa en Maas en toekomstige bewoners en omwonenden. De intentie is om daarna dit model van landschapslandbouw uit te rollen over de hele Peel en ook om daarbuiten te inspireren. Op de locatie is landschapslandbouw zichtbaar en beleefbaar als aantrekkelijk alternatief voor intensieve teelt van gewassen – zoals lelieteelt – of megastallen. Het project bestaat uit volgende onderdelen:

Inspiratielocatie

Het betreft 18 tot 30 hectare landbouwgrond, die in twee fasen ingericht wordt, afhankelijk van het aantal boeren dat meedoet. Eind 2026 is fase 1 (circa acht hectare) afgerond en zijn minimaal twee boeren aan de slag met landschapslandbouw. In 2026 start fase 2. De nieuwe natuur bestaat gemiddeld voor de helft uit bossen, houtwallen en heggen, voor tien procent uit ‘water’ en veertig procent uit kruidenrijk grasland.

Duurzaam en circulair wonen

De kleinschalige woningen gaan volledig op in het landschap. De kleine woningen worden in een fabriek gemaakt en zijn volledig recyclebaar. Deze woonvorm biedt bewoners de kans om in harmonie met de natuur te wonen. Ze komen in clusters van maximaal elf tiny houses, verscholen in beboste delen van de nieuwe natuur, waar ze de minste impact hebben op de natuur. De laagste ecologische voetafdruk is leidend.

Ontwerp op basis van erfgoedwaarden

Inbreng van erfgoed versterkt de verbondenheid met het landschap. Nu al is duidelijk dat erfgoed een probaat middel is om zowel boeren als toekomstige bewoners te betrekken bij het ontwerp, de uitvoering en het beheer van het project. De landschapsarchitect is hierin de voortrekker.

Kwalitatieve verplichting

Stichting Peel Natuurdorpen wil gaan werken met een kwalitatieve verplichting, waarmee nieuwe natuur en de tiny houses onlosmakelijk met elkaar verbonden worden. De ontwikkelingen op de lange termijn zijn hiermee goed gewaarborgd, wat zorgt voor stabiliteit en duurzaamheid. Een en ander is nog wel afhankelijk van de afspraken tussen de provincie, gemeenten en de deelnemende boeren.

Samenwerking en kennisdeling

De stichting werkt samen met de gemeente Maashorst en andere kennisdelers, zoals het IMI (Instituut voor Maatschappelijke Innovaties) AgriFood Capital, Novex De Peel en de Natuur Verdubbelaars, om het project op een efficiënte en haalbare manier uit te voeren en opgedane kennis te delen. De stichting heeft een kennisplein ingericht op haar website.

Actieve rol

Een belangrijk aspect van het project is de betrokkenheid van toekomstige bewoners en omwonenden bij het project. Toekomstige bewoners krijgen de kans om actief deel te nemen aan het natuurbeheer waardoor zij zich verbinden met het landschap en de natuur, wat het draagvlak voor het project vergroot. Zo dragen zij bij aan het behoud van het levend erfgoed van de Peel als bewoners en beheerders van het landschap.

Cruciaal is dat boeren die de grond vanouds in eigendom hebben, eigenaar blijven en de grond zelfstandig blijven exploiteren. De boeren spelen een essentiële rol in het herstel van het landschap en de ecologie. Hun inzet brengt de verhouding tussen landbouw en natuur weer in balans. Er ontstaat een krachtige gemeenschap waarin natuur, landbouw, erfgoed en leefbaarheid van het platteland hand in hand gaan.

Dit artikel is geschreven door Jan Ottens, bestuurslid van de Stichting Peel Natuurdorpen.