Projectartikel: Artis- Ruimte voor Water in de Stad

De Amsterdamse buurt De Plantage is een zogenaamd ‘regenwaterknelpunt’. In dit Erfgoed Deal project helpt Artis de stad met de opvang van het teveel aan regenwater door het te benutten voor de bewatering van het eigen groen en waterpartijen. Stap één is het koppelen van de wateropvang rondom het Artis-Aquarium met de herinrichting van de Plantage Middenlaan.

In het centrum van Amsterdam kan het regenwater op veel plekken niet goed wegstromen tijdens hevige regenval. Daarnaast wordt in de perioden van droogte schaars regenwater juist te snel afgevoerd over de verharde wegen en paden. De toenemende extreme buien en lange droge perioden kunnen in Amsterdam aanzienlijke schade veroorzaken.

Amsterdam zet stappen en werkt samen om de stad aan te passen aan de extremere weersomstandigheden. Dit samenwerken wordt mede aangejaagd door Amsterdam Weerproof, een initiatief van Waternet en de gemeente Amsterdam. Op de regenwaterknelpuntenkaart van de gemeente Amsterdam is te zien dat de omgeving rondom Artis een ernstig (‘zeer urgent’) regenwaterknelpunt in Amsterdam-Centrum is. Dit bleek al uit berekeningen in 2018 en bij de update in 2023 werd duidelijk dat de regenwateroverlast alleen maar is toegenomen.

De gemeente verkent op dit moment hoe ze de omgeving van de Plantagebuurt meer klimaatadaptief en regenwaterbestendig kan maken. Dit gebeurt in samenhang met aanpassingen en herinrichtingen aan de wegen (autofietsstraat). Hiervoor zijn meerdere werkzaamheden gepland. Artis en de gemeente werken samen aan een plan om de drukke Plantage Middenlaan te transformeren naar een meer ‘groene allee’, zoals die in het verleden was. Het toekomstbeeld is een groene fietsstraat met bredere trottoirs, waar het erfgoed tot zijn recht kan komen.

Kraanwatergebruik halveren

De Plantage is onderdeel van het rijksbeschermde stadsgezicht ‘Centrum binnen de Singelgracht’ en is al sinds 1663 dé plek in het centrum waar natuur, cultuur en wetenschap hand in hand gaan. Aan de Plantage Middenlaan staan vele iconische rijksmonumenten waaronder de Hortus Botanicus (1682), de Muiderpoort (1770) en de Hollandsche Schouwburg (1892). Het ensemble van Artis ligt in het hart van de Plantage en bestaat uit 26 rijksmonumenten en één gemeentelijk monument. Artis is een van de vijf oudste dierentuinen ter wereld en zit in het collectieve geheugen van vele generaties Amsterdammers. De monumentale stedenbouwkundige context van de Plantagebuurt en het erfgoed van Artis maken dit project bij uitstek geschikt voor een Erfgoed Deal.

Als onderdeel van de duurzame ambities van een toekomstbestendig Artis, is het doel om het kraanwatergebruik te halveren vergeleken met 2018, door het zoveel mogelijk te vervangen door grachten- en regenwater. Door regenwater in natte perioden op te vangen en te bergen, kan het in droge tijden gebruikt worden voor de tuinen in Artis en waar mogelijk voor schoonmaak en toiletten. Op zes plekken in het park wordt dit al toegepast: regenwater wordt van daken afgekoppeld, gebufferd en is beschikbaar bij droogte. Zo worden bijvoorbeeld de toiletten van het in 2022 heropende Artis-Groote Museum doorgespoeld met regenwater.

Regenwaterknelpunt

Het koppelen van de wateropgaven in en rondom Artis vraagt om samenwerking, die door een financiële bijdrage uit het programma Erfgoed Deal mogelijk wordt gemaakt. De herinrichting van de Plantage Middenlaan wordt aangegrepen om te starten met de regenwaterafvang aan de zijde Plantage Muidergracht / Plantage Middenlaan – het hoogste punt in de omgeving van waaruit het regenwater naar beneden stroomt. Het regenwater dat momenteel van de brug ten zuidoosten van Artis de Plantage Middenlaan in stroomt richting het regenwaterknelpunt, kan dan in de toekomst via aanpassingen aan de deklaag en ‘maaiveldplooiing’ (drempels, holle of bolle straat) naar een waterberging op het terrein van Artis worden geleid. Zo draagt deze oplossing bij aan het verlichten van de waterstress in de openbare ruimte.

De ruimte rondom het Artis-Aquarium aan de zijde Plantage Muidergracht is momenteel in gebruik als opslag voor containers van de bouwteams die het Artis-Aquarium renoveren. Na de heropening in 2026 wordt deze ruimte aangesloten op het monumentale Artis-Aquarium. Dit biedt een kans om dit gebied dan ook direct klimaatbestendig te maken. Het ‘Salmplein’ (werktitel, vernoemd naar architect Abraham Salm die in de negentiende eeuw het Artis-Aquarium ontwierp), krijgt als thema ‘water’, een illustratie van het verhaal dat in het Artis-Aquarium wordt verteld. Buiten komen regentuinen, en een watertuin aan het Salmplein om de doorstroom van regenwater naar het Artis-terrein te faciliteren. Voor het herstel van de historische watertuin wordt teruggegrepen op het oorspronkelijke ontwerp van de beroemde landschapsarchitect Leonard Springer die dit deel van het park ontwierp. Ook wordt het kenmerkende reliëf in dit deel van het park hersteld.

Dit Salmplein ligt momenteel binnen de hekken van Artis, maar wordt na de herinrichting openbaar toegankelijk. Een ‘waterbestendig’ Salmplein, met zitjes aan een watertuin vol eetbare planten, zal een fijne plek zijn om rust, schaduw en water te ervaren. Deze hoek van het terrein wordt met ondersteuning van de Erfgoed Deal als eerste aangepakt.

Monumentale vijvers

Daarna volgen mogelijk andere klimaatadaptieve oplossingen in de Plantagebuurt: rondom het Wertheimpark, het Westermanplantsoen en het versteende parkeerterrein van Artis. Er zijn ideeën om een vijver op het huidige parkeerterrein in ere te herstellen. Daarmee zouden de monumentale drie vijvers, voorheen de Nieuwe Prinsengracht, weer verbonden worden met de gracht van het Entrepotdok. Deze vijver kan de circulatie van het water uit de monumentale vijvers herstellen en gezuiverd water terug de vijvers in brengen.

Verder zijn er ideeën om, samen met de buurt, een vijver terug te brengen. Deze vijfde vijver bestond tot 1866 op het huidige Westermanplantsoen aan de Plantage Middenlaan. De vijver zou gemoderniseerd worden en als zuiverende vijver ook regenwater van de daken uit de buurt kunnen opvangen. Dit kan vervolgens in het Westermanplantsoen en het omliggende groen worden gebruikt, of eventueel naar Artis worden getransporteerd. Ook het benutten van het groen in het Wertheimpark als buffer en het doortrekken van de groene bocht van de trambaan zijn mogelijke vervolgstappen.

Bewustzijn vergroten

Samen met Amsterdam Weerproof, Waternet en Waterschap Amstel, Gooi en Vecht zal een ‘educatieve waterinstallatie’ rondom het Artis-Aquarium worden ontwikkeld die een breed publiek informeert over de schaarste aan zoetwater. Via communicatie en educatie over water, worden bewoners en bezoekers aangezet om verantwoord met water om te gaan.

De gemeente Amsterdam en Artis dragen de voorbeeldwerking van dit project tot ver buiten de stad uit. Het project biedt daartoe diverse lessen en handvatten, bijvoorbeeld hoe een publiek-private samenwerking te organiseren, hoe monumenten en erfgoed een hedendaagse maatschappelijke functie kunnen krijgen – en hoe een gebiedsopgave een omgeving ook meer klimaat- en toekomstbestendig kan maken.

Dit artikel is geschreven voor Savitri Groag, manager duurzaamheid bij Artis.