Waarderen wat je hebt

Geleerde lessen Formuleer vooraf duidelijke doelen, zeker als er veel partijen meedoen. Leren van de verhalen van vroeger in de discussies van nu, zo bereik je een groter en diverser publiek met erfgoed. Zet verschillende soorten ambtenaren bij elkaar rondom een thema. Investeer in enthousiaste ambassadeurs om je project verder te brengen. Benoem verwachtingen over en weer bij samenwerking met bv een woningcorporatie.

Een Nieuwe Tijd! heeft de eer om het allereerste Erfgoed Deal-project te zijn. Werner Weijkamp, adviseur erfgoed bij het Gelders Genootschap, is er trots op. Hij is bijna vanaf het eerste uur in 2019 betrokken geweest. Collega Lotte Schuitemaker vooral bij het staartje, maar wat voor een: het afsluitend festival in juli 2022 op het DRU industriepark in Ulft. Werner: ‘Geweldig om daar alles samen te zien komen waar we aan gewerkt hebben de afgelopen jaren.’

Groen, licht, ruim en betaalbaar

Nederland staat vol met wederopbouwwijken: wijken tussen 1945 en 1965 gebouwd om de woningschaarste na de oorlog op te lossen en de samenleving weer op de rit te krijgen. Een samenleving bovendien die onherkenbaar veranderd is. En dat zie je terug. In de planmatig opgezette woonblokken met grote door achterpaden gescheiden tuinen waarin gemakkelijk een eigen moestuin past. Groen, licht, ruim en betaalbaar zijn sleutelwoorden. Met per wijk bereikbare voorzieningen: scholen, winkels, sport, bibliotheek.

Daar moeten we wat mee

Ook de Achterhoek kent legio wederopbouwwijken, de meeste in bezit van woningcorporaties. En daar moeten we wat mee, denken ze in 2018 bij elf gemeenten tijdens een overleg van erfgoedambtenaren. De wijken zijn verouderd, niet duurzaam, en er spelen vaak sociaalmaatschappelijke problemen. Maar ze vertegenwoordigen ook een groot stuk recente geschiedenis. Sloop en nieuwbouw zijn niet ondenkbaar, maar ook erg rigoureus.

De elf ambtenaren stappen daarom naar het Gelders Genootschap en vragen het een project te coördineren waarin de erfgoedwaarden van de wederopbouwwijken samen met inwoners en andere stakeholders worden onderzocht, en de verbinding wordt gemaakt met opgaven voor energietransitie, klimaatadaptatie en verduurzaming.

Sloop en nieuwbouw zijn niet ondenkbaar, maar ook erg rigoureus

Een wild idee

‘Een Nieuwe Tijd! Wederopbouw in de Achterhoek’ is geboren. Maar de manier waarop het project moet worden vormgegeven, schiet nog alle kanten op. Werner: ‘Er zijn talloze ideeën geweest die niet lukten. De SRV-wagen was een wild plan dat letterlijk in het café is ontstaan, en dat dan juist weer wél van de grond kwam. Het is echt zoeken en schakelen geweest met allerlei partijen. Dat moest op zich ook, want het idee van dit project was om het echt samen te doen. Met vrijwilligers, historische verenigingen, woningcorporaties, burgers en bedrijven.’

Maar, achteraf is het wel een leerpunt. ‘Onze doelen waren zo groot en breed dat we er alle kanten mee op konden en dat gebeurde dus ook. Dat was de valkuil. We hadden het strakker moeten formuleren. Zeker met elf gemeenten die van alles willen.'

We hadden het strakker moeten formuleren. Zeker met elf gemeenten die van alles willen

Een Nieuwe Tijd rijdt!

Uiteindelijk landen alle plannen en ideeën toch in een aantal duidelijke deelprojecten. Een daarvan is de omgebouwde SRV-wagen, met daarin een minimuseum en een escaperoom. Elke gemeente krijgt de wagen een week tot haar beschikking, met begeleiding vanuit het Genootschap en twee ZZP’ers die veel ervaring hebben met duurzame initiatieven. Lotte: ‘We hebben echt van alles gedaan: op markten bloemzaadjes uitgedeeld, tegels gewipt, bij een bejaardenhuis herinneringen opgehaald met dansers erbij. En natuurlijk was de wagen een van de klapstukken op het eindfestival in Ulft.’

Ruwe Diamanten

Een ander deelproject is de Ruwe Diamanten verkiezing: wat is het mooiste wederopbouwpand per gemeente? Werner: ‘Dit bleek bij uitstek een manier om bewoners en verenigingen enthousiast te krijgen. De Markthal bijvoorbeeld in Didam. Een prachtig pand waar nog wekelijks een markt wordt gehouden. Er zit een stichting op die er allerlei evenementen organiseert. Toen ze wisten dat ze genomineerd waren, maakten ze bierflesjes met QR-codes waarmee je digitaal kon stemmen. Zo hebben ze verreweg de meeste stemmen gekregen.’ 

Andere genomineerden waren eerst wat terughoudender, zoals de winnaar in Winterswijk, een houtzagerij. ‘We hebben daar tijdens de prijsuitreiking echt een momentje van gemaakt, met de wethouder en pers erbij. En ineens zei de eigenaar: ik wil dat mijn pand een monument wordt. Je zag zijn trots. En dat is precies wat je wilt.’

Noo kriege wi-j't baeter

De wederopbouwtijd staat niet alleen voor grootschalig bouwen, maar ook voor optimisme, een gevoel dat ‘alles beter wordt’. Dat gevoel is gevat in de verhalenbundel ‘Noo kriege wi-j’t baeter’, waarin bewoners van de Achterhoek vertellen over het dagelijks leven destijds: het badwater delen met je broertjes en zusjes, tv kijken bij de buren, je eigen groenten verbouwen. Lotte: ‘De bundel geeft een tijdsbeeld dat niet per se over de gebouwen gaat maar juist om alles wat daaromheen gebeurde. En het mooie is: alle verhalen zijn opgetekend door vrijwilligers, gevonden in samenwerking met historische verenigingen en het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers.’ 

Werner: ‘Het verhaal van de Moezeköttel vind ik bijvoorbeeld heel mooi. Dat is een noodwoning die ergens in het buitengebied staat, na de oorlog gebouwd van restanten van een boerderij. Een heel klein huisje waar een groot gezin heeft gewoond. Je kunt het dagelijks bezoeken en nog helemaal ervaren hoe het geweest moet zijn. En als je daar dan loopt denk je: deze mensen hebben gedwongen om moeten gaan met schaarste, en wat brengt je dat dan? Een interessant discussiepunt in deze tijd.’

Als je daar loopt denk je, deze mensen hebben gedwongen om moeten gaan met schaarste, en wat brengt je dat dan?

Leren van vroeger voor de discussies van nu

Dat leren van de verhalen van vroeger in de discussies van nu, is sowieso een belangrijk middel gebleken om een breder publiek te bereiken, ziet Werner. ‘Ik zie het als de sleutel om een groter publiek te bereiken met erfgoedverhalen. We stonden bijvoorbeeld op de markt in Doesburg met de SRV-wagen. Daar hadden we een naaiatelier bij, een vrouw die kleding kon vermaken tot andere dingen, iets wat vroeger veel gedaan werd. En daar bleken heel veel mensen van Turkse afkomst in geïnteresseerd. En dit leverde heel andere gesprekken op. Het erfgoed is vaak een witte wereld, en hier hebben we denk ik een haakje gevonden om ook andere doelgroepen te bereiken.’

Leren van de verhalen van vroeger in de discussies van nu, is een sleutel om breder publiek te bereiken

Nodig je collega uit

Een andere opbrengst is de samenwerking met andersoortige ambtenaren en die samenwerking tussen ambtenaren ook te bevorderen. Werner: ‘De samenwerking met mensen in de duurzaamheid, dat was echt nieuw voor ons. Bij de gemeenten zelf zie je ook dat dit vaak echt eilandjes zijn. Dus hebben we erfgoedambtenaren in kleine groepjes bij elkaar gezet rond een bepaald thema en gezegd: nodig daarvoor ook eens je collega uit. Van duurzaamheid, vastgoed, beheer en onderhoud, sociaal domein. Dat heeft verrassende resultaten opgeleverd.’ Lotte: ‘Enthousiaste mensen zijn hierbij wel echt noodzakelijk. Investeren in ambassadeurs om je project verder te brengen, dat is voor ons een belangrijke les geweest.’

Investeren in enthousiaste ambassadeurs is een belangrijke les geweest

Lobby voor een Diamant

Vijf jaar na de start van Een Nieuwe Tijd! kun je wel stellen dat de wederopbouw meer leeft. Werner: ‘Het is een klein voorbeeld, maar afgelopen week zag ik op de site van De Gelderlander dat de historische vereniging aandacht vraagt voor een pand in Doesburg dat in 2020 een van de Ruwe Diamanten is geworden. Er is blijkbaar onvrede dat dit pand niet door de gemeente onderzocht wordt als mogelijk monument. Daar zijn zij nu een lobby voor gestart.’ 

Dat gemeenten meteen volop in wederopbouw investeren, was niet te verwachten. Daar hebben ze bovendien ook de woningcorporaties hard voor nodig. Maar er is meer kennis en bewustwording gekomen bij verschillende groepen. Lotte: ‘Weten wat je eigenlijk hebt en wat de bijzondere waarde daarvan is, was denk ik uiteindelijk wel het belangrijkste doel.’

Groen in de Wijk De samenwerking tussen gemeente en woningcorporatie staat centraal in het deelproject 'Groen in de Wijk': een uitvoeringsplan om achterpaden tussen een huizenblok in de Doetinchemse wijk Schöneveld te verduurzamen, geïnspireerd op hoe die achterpaden in de tijd van de wederopbouw gemeenschappelijk gebruikt werden. Werner: ‘Het plan moest opschaalbaar worden: een principeoplossing voor achterpaden in allerlei soortgelijke wijken, ook van andere corporaties in de Achterhoek en zelfs in de rest van Nederland.’ Lotte: Met een groepje collega’s vanuit verschillende disciplines, stedenbouw, landschap, cultuurhistorie, erfgoed, hebben we gekeken naar hoe het er vroeger uitzag en hoe we daar op konden voortborduren. We zijn ook de wijk in gegaan met de SRV-wagen om te praten met bewoners en hebben hen verschillende opties voorgelegd.’ Het was lastig de bewoners uit te leggen wat hittestress is Maar de weerbarstigheid van de praktijk speelt dit deelproject parten. Werner: ‘De gemeente en woningcorporatie hebben allebei hun eigen agenda en belangen, ook al overleggen ze wel met elkaar. Op zo’n onderwerp merk je koudwatervrees. Dat is jammer.’ Lotte: ‘Partijen willen wel, maar ieders insteek is anders. Wij wilden heel open met de bewoners praten, de mensen van de corporatie wilden het wat meer in eigen hand houden, niet te veel verwachtingen wekken. En de mensen die het uiteindelijke onderhoud van de achterpaden moesten doen, hadden daar ook zo hun eigen ideeën over.’ Het was ook lastig de bewoners uit te leggen wat hittestress is en hoe je dat met minder tegels en meer groen tegen kunt gaan.’ Werner: ‘Als je ziet waar je op zo’n puzzelstukje van een achterpad al tegenaan loopt, dan is opschalen naar een hele wijk of zelfs gebied een flinke opgave.’ Gerdien Dutman van de Gemeente Doetinchem is de betrokken erfgoedambtenaar bij ‘Groen in de Wijk’ en blikt ook terug. ‘Er is veel opgehaald, en het contact tussen de gemeente en de corporatie en de bewoners is verbeterd, maar het bleek ook moeilijk om wensen te verenigen. Energie besparen leeft bijvoorbeeld wel, maar het idee dat tegels verwijderen goed is voor het klimaat minder. Een leerpunt is wat mij betreft om bij de start verwachtingen over en weer beter te benoemen, ook over de projectcoördinatie en planning. En wat specifiek in het geval van ‘Groen in de wijk’ ook geholpen zou hebben is een klimaatuitvoeringsprogramma zoals de gemeente dat inmiddels wel heeft. Dan heb je meer een context waarbinnen zo’n project valt. Ook is het soms nog lastig als erfgoedambtenaar om goed aan te haken bij thema’s als vergroening en verduurzaming. Dat zou nog meer mogen.' Meer lezen over de uitkomsten van het deelproject 'Groen in de Wijk' kan hier.