Een verleden met een toekomst: afronding van de Erfgoed Deal (2019-2025)

Dagvoorzitter Tracy Metz typeerde het afscheid treffend als “bitterzoet”. In haar kenmerkende stijl sprak zij over een programma dat goed werkte en in zes jaar tijd circa 80 miljoen euro aan financiële ondersteuning beschikbaar stelde voor maatschappelijke erfgoedprojecten. “Misschien moeten we dit geen viering noemen, maar een markering,” stelde ze. “We nemen afscheid van iets dat heeft bewezen dat het kan.”

Belangrijke rol voor erfgoed

Die conclusie werd breed gedeeld. Marjolein Verschuur,  - als vervanging van Arjan de Zeeuw, directeur Kennis van de RCE - afdelingshoofd regio noordoost bij de RCE, keek met tevredenheid terug op het interbestuurlijke programma. Volgens haar heeft de Erfgoed Deal overtuigend laten zien dat erfgoed een belangrijke rol kan spelen bij grote maatschappelijke opgaven. “Op ons kleine stukje land moet ontzettend veel gebeuren: woningbouw, energietransitie, klimaatadaptatie, een nieuwe balans tussen landbouw en natuur. Vrijwel elke vierkante meter is al ontwikkeld. Juist daarom is het essentieel dat erfgoed wordt meegenomen in nieuwe ontwikkelingen.”

Die meerwaarde is volgens Verschuur ruimschoots bewezen in de meer dan vijftig projecten van de Erfgoed Deal. Van de Oldambster boerderijen en beekdalen in Limburg tot klimaatstresstesten, landschapsbeheer en warmtetransities in historische binnensteden. “Erfgoed doet ertoe, zeker als het bijdraagt aan oplossingen voor deze opgaven.”

Van programma naar vanzelfsprekendheid

De grote vraag is volgens Verschuur: hoe nu verder? “We zijn nu in de fase beland waarin erfgoedinclusief denken echt praktijk moet worden. Het is geen apart programma meer, maar moet core business worden.” Dat vraagt volgens haar om blijvend experimenteren, inspiratie en samenwerking, maar vooral ook om het leren spreken van elkaars taal. “Alleen zo ontstaan kwalitatieve ontwikkelingen waarin mensen zich thuis voelen.”

Deze lijn werd voortgezet door Directeur-Generaal Cultuur en Media Barbera Wolfensberger van het Ministerie van OCW, die deze fase de ‘grote verbouwing van Nederland’ noemde. “Nederland is nooit af, het is een werk in uitvoering. Het verleden is onlosmakelijk verbonden met de toekomst.” Ze citeerde schrijver Cees Nooteboom: ‘We hebben nooit zoveel toekomst als het verleden dat we hebben.’ Erfgoed, zo stelde ze, is een motor voor die toekomst.

Wolfensberger schetste kort hoe dit denken zich de afgelopen 25 jaar steeds sterker heeft verankerd in beleid: van de Nota Belvedère in 1999, via erfgoed als inspiratiebron voor ruimtelijke inrichting in 2011, tot de start van de Erfgoed Deal in 2019. “In dit laatste programma hebben Rijk, medeoverheden en maatschappelijke organisaties samen 80 miljoen euro geïnvesteerd. De belangrijkste les is dat erfgoedinclusief werken daadwerkelijk mogelijk is. Dat blijkt ook uit het feit dat sommige provincies nu nadenken over een eigen Erfgoed Deal.”

Het Rijk laat het erfgoedinclusief werken volgens Wolfensberger niet los. Het krijgt onder meer een plek in de nieuwe Nota Ruimte, die de huidige NOVI vervangt. “Deze nota moet helpen de grote verbouwing te versnellen, met ruimte voor erfgoed. Door regels te verduidelijken, kennis toegankelijker te maken en goede voorbeelden zichtbaar te maken.”

Ze benadrukte verder het menselijke aspect: “In deze sector gaat het om mensen en verhalen. Erfgoed overstijgt de deiningen van de tijd. Alles moet veranderen, opdat alles hetzelfde blijft.”

Een verbindende kracht

Na haar lezing ging Wolfensberger in gesprek met Marjolein Jansen (DG Ruimtelijke Ordening, ministerie van VRO), Gert Harm ten Bolscher (gedeputeerde provincie Overijssel en vertegenwoordigerIPO) en Richard Boddeus (, wethouder Kampen, vertegenwoordiger VNG). Jansen benadrukte nog eens dat erfgoed een duidelijke plek krijgt in de Nota Ruimte, die tot half december ter inzage lag. “Nu is het aan het kabinet om de nota definitief te maken.”

Ten Bolscher roemde de verbindende kracht van erfgoed. “Als je het zichtbaar en toegankelijk maakt, verbindt het mensen. Onze voorouders maakten vaak heel verstandige keuzes, bijvoorbeeld over waar je wel en niet kon bouwen. Daar kunnen we nog steeds van leren.” Boddeus herkende dat vanuit zijn praktijk in Kampen. “We zijn een erfgoedrijke gemeente en daar zijn inwoners trots op. Erfgoed wordt vaak gezien als obstakel, maar het is juist een kans. Dat hebben we met de Erfgoed Deal duidelijk  laten zien.”

Jansen merkte daarbij op dat het jammer is dat voor mensen buiten de erfgoedsector het belang van cultureel erfgoed vaak afhankelijk blijft van tijdelijke programma’s. “We moeten het structureel meenemen in de dialoog over de toekomst en gebruiken als inspiratie voor het dagelijks werk.”

Verdieping in sessies

Na het plenaire programma gingen deelnemers uiteen in vier themasessies in het centrum van Amersfoort, gebaseerd op de thema’s van de Erfgoed Deal. In de sessie Landbouw & Natuur stond de transitie van het landelijk gebied centraal. Onderzoekers van de RCE presenteerden inzichten over agrarisch erfgoed in transitie, gevolgd door een verhaal van Jan Ottens uit de praktijk, namelijk het project Pionieren in de Peel. Als afsluiting werd vooruitgekeken naar de Nota Ruimte en de toekomst van het platteland.

De sessie Water & Bodem ging in op klimaatverandering en waterveiligheid. Erfgoed bleek hier een waardevolle bron voor toekomstbestendige oplossingen, onder meer via het project Linielandschap Waaldijk, waarover Willem Brouwers een inspirerend verhaal hield. Vanuit het Ministerie van OCW was een presentatie over hoe erfgoed is meegenomen in de Nationale Adaptatiestrategie.

In de sessie Warmtetransitie gingen de deelnemers de kou in. Ze verkenden wandelend het historische centrum van Amersfoort. Praktijkvoorbeelden en een stappenplan voor warmtetransitie in historische binnensteden maakten duidelijk hoe erfgoed en energietransitie hand in hand kunnen gaan. In Wonen & Mobiliteit lag de focus op erfgoedinclusief verdichten. Voorbeelden als het Kazernekwartier in Venlo lieten zien hoe nieuwe woonwijken kunnen ontstaan met respect voor historische structuren en identiteit. En hoe erfgoed bijvoorbeeld kan bijdragen aan een klimaatadaptieve herinrichting van de openbare ruimte en vergroening van de wijk.

Kennis borgen en delen

Terug in de plenaire zaal werd de Watertijdreis gelanceerd: een interactieve website van de RCE en STOWA, die historische waterkaarten ontsluit. Het is het ‘zusje’ van de Topotijdreis en moet waterbeheerders helpen leren van het verleden.

Programmaleider Jephta Dullaart presenteerde het laatste, extra dikke magazine DEAL!, met projecten uit de laatste rondes van de Erfgoed Deal en verdiepende artikelen. Voorzitter Mirjam Wulfse sloot de dag af met een duidelijke oproep: “Erfgoed moet niet langs de zijlijn staan, maar vanaf het begin als randvoorwaarde worden meegenomen. Stap uit uw silo voeg werk samen en leer elkaars taal.”

De kennis uit de Erfgoed Deal is geborgd bij de RCE en de Federatie Instandhouding Monumenten. “Kennis heeft pas waarde als je haar kunt vinden,” aldus Wulfse. “Maak haar vindbaar, deel haar, en zorg dat erfgoedinclusief werken de standaard wordt.”

De bijeenkomst eindigde met een keynote van Tabo Goudswaard over ‘maakkracht’ en ontwerpend denken. De opgaven die op ons afkomen zijn zo complex, dat ze alleen met integrale samenwerking zijn op te lossen. Hoe komen we tot die samenwerking en wat is daar voor nodig? Een passend slot van een dag die nog maar eens duidelijk maakte dat erfgoed niet alleen een verleden heeft, maar vooral ook een toekomst, in samenhang met andere beleidsvelden.